İnsan Hakları Eğitimi Ağı Görüşlerini Açıkladı

İnsan Hakları Eğitimi Ağı , 2015-2016 öğretim yılından başlamak üzere, ilkokul 4. sınıflarda zorunlu ve 2 ders saati olarak okutulması kararlaştırılan “İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi” dersinin taslak öğretim programına ilişkin görüşlerini paylaştı.

ÖĞRETİM PROGRAMININ TEMEL YAKLAŞIMINA İLİŞKİN GÖRÜŞLER

- “BİZ” VE “YURTTAŞLIK” KAVRAMI: Programda söz edilen “Yurttaşlık” kavramının hangi anlayışa dayandığı net değildir. Eğer yurttaşlık, etnik bir temelde tanımlanırsa, programda söz edilen “Biz” kavramının içi sadece etnik olarak Türk-Müslüman vatandaşlarla ve onların tarihleri, masalları ve hayatlarıyla doldurulacaktır. Öte yanda yurttaşlık siyasal ve toprağa bağlı bir anlayışa dayandırılacaksa, bu durumda Türkiye’de yaşayan farklı etnik grupların temsiline de zemin sağlanacaktır. Son yıllarda Milli Eğitim Bakanlığı tarafından atılan önemli adımlar mevcuttur. Örneğin, müfredata dahil edilen seçmeli Kurmanci, Zazaki, Abazaca, Adigece, Lazca ve Gürcüce Türkiye’de uzun yıllardır süre giden inkar politikalarının değişmeye başladığına ve yurttaşlık tanımının kapsamının etnik temelden uzaklaşmaya başlamasına işaret etmektedir. Müfredata dahil edilen bu yeni derste de Türkiye’de yaşayan farklı gruplara yer verilmesi (örneğin, basit bir şekilde ders materyallerinde Kürtçe, Ermenice, Lazca çocuk isimlerinin kullanılmaya başlanması), şüphesiz tek başına yeterli olmayacak, ama çoğulcu bir Türkiye hayal edebilme yolunda önemli bir sembolik adım olacaktır.

Ek olarak, derste benimsenen insan hakları yaklaşımının yurttaşlıkla sınırlı kalmaması ve insan haklarının yurttaş olsun olmasın herkesi (ör. Mülteciler, göçmenler, sığınmacılar, vatansız kişiler, vb.) kapsadığının öğrencilere aktarılması gerekir. Ayrıca, öğretim programının “biz” kavramı etrafında oluşturulması, çocukların insan haklarının evrensel olduğu ve herkesi kapsadığı gerçeğinden uzaklaşmasına yol açabilir. Bu sebeple, biz kavramı kullanılırken “biz”in dışında kalanların da haklarının olduğuna ve eşit şekilde korunması gerektiğine mutlaka vurgu yapılmalıdır.

- “HAKLARIN KORUNMASI”:Programın temel olarak hakların korunması anlayışına dayandığı görülüyor. Hakların korunması, hak bilincinin geliştirilmesini ve demokratik katılımın artırılmasını kapsamadığında ve hakların değişen, gelişen yapısına vurgu yapmadığında, sadece var olan durumu korumak gibi dar bir anlayışa yol açabilir. O nedenle, özellikle aktif yurttaşlığa ayrılan kazanımlar da düşünülerek, hak sahiplerinin katılımına ve devletin hakları iyileştirme ve geliştirme sorumluluğuna ağırlık verilmesi yararlı olacaktır.

 YÖNTEM VE ÖLÇME-DEĞERLENDİRME

İnsan hakları eğitimi verilirken eğitmenin yaklaşımının, ortamın, kullanılan yöntemin ve eğitim malzemesinin içeriğinin insan haklarına saygılı, kültürel çeşitliliği gözeten ve ırk, dil, din, cinsiyet, cinsiyet kimliği/cinsel yönelim, etnik, ve yaş ayrımcılığı yapmayan, tüm insanları hak sahibi bireyler olarak gören (örneğin engellileri toplumda “yardıma muhtaç” bireyler olarak göstermeyen) nitelikte olması gerekmektedir.

Yöntem ve eğitim materyalleri/araçları: Hazırlanan taslak programda dersin yöntemine ilişkin, “çocukların belirlenen masalları okuması ve öğretmenin kolaylaştırıcılığında masal üzerine tartışılması“ gibi kısıtlı bir bilgi verilmektedir. Bu kısıtlı bilgi çerçevesinde;

- Tüm ders için tek çeşit materyal ve yöntem belirlenmesi; farklı öğrenme biçimleri olan çocuklar açısından sorunludur. Okuma ve tartışmaya dayalı bir öğretim programında görsel öğrenen ya da kinestetik öğrenen çocukları dışarıda bırakma ihtimalini oluşturmaktadır. O nedenle, öğretim programı farklı yöntem ve çeşitli araçlarla zenginleştirilmeye ihtiyaç duymaktadır. [1]

- Hangi masalların önerileceğinin ve/veya kullanılacağının bilgisine Öğretim Programında yer verilmemiştir. Günümüzde yaygın ve erişebilir olan masallar kültürel olarak değerli olmakla birlikte oldukça cinsiyetçi içeriklere sahiptir.[2] Öyküledikleri olaylarda yer alan kadın ve erkek karakterler çoğunlukla toplumsal olarak farklı cinsiyete atfedilen eşitsiz rollerle örülmüş durumdadır. Dolayısıyla masalların ana fikri ve öğrencilere kazandırabilecekleri değerler cinsiyetçi olup olmadıkları açısından  değerlendirilmelidir. İnsan haklarına ilişkin bir derste eğitim materyali olarak kullanılacak masallarda cinsiyetçi öğeler bulunup bulunmadığının mutlaka sorgulanması gerekir. Bu çeşitli yöntemlerle yapılabilir; örneğin masaldaki kadın ve erkek karakterlerin yerini değiştirerek masalı tekrar okumak ve değerlendirmek bunlardan biridir. Kullanılacak masalların cinsiyetçi nitelik taşımaması; eğer taşırlarsa da öğrenciler tarafından eleştirel gözle ele alınması gerekir. Masallardaki öyküsel kurguların daha çok yardım temelli olduğunu da görmekteyiz. Program çerçevesinde öğrencilere kazandırılması istenen yaklaşımın yardım temelliden ziyade hak temelli olması gerekmektedir. Dersin uygulanması çerçevesinde hem genel olarak, hem de özellikle insan hakları sorunlarına yönelik çözüm üretme konusu bağlamında bireylerin iyilikseverliğine ve inisiyatifine dayalı “yardım temelli” yaklaşımdan ziyade, devletin sorumluluğunun altını çizen hak temelli yaklaşımın benimsenmesi gereklidir. Dolayısıyla masallardaki içeriklerin bu gözle de değerlendirilmesi gerekir. 2013-2014 Eğitim ve Öğretim yılında Ders Kitaplarında İnsan Hakları III Projesi kapsamında kullanılan insan hakları tarama ölçütlerinin; masalların incelenmesi için kullanılmasını tavsiye ediyoruz.[3] Ayrıca masalların insan hakları açısından incelenmesinin yanında yaş grubu açısından uygunluğuna da dikkat edilmelidir. [4]

-  Tek “doğru”, tek “değer” içeren masalların seçilmesi, masalların hayal/gerçekdışı olması ve bu masallar üzerine tartışmayı yürütecek öğretmenlerin donanımlarının yeterli şekilde artırılmadığı durumlarda; insan hakları eğitiminin iki önemli kazanımı olan haklar ile gündelik yaşam arasında ilişki kurma ve eleştirel düşünme becerisi eksik kalacaktır.

Eğitmen yaklaşımı ve eğitim ortamı: Bu iki konuya taslak programda yeterince değinilmemiştir. İnsan hakları eğitiminde, belirlenen öğrenme hedeflerine ulaşmak, özellikle tutum ve davranış değişikliği için eğitimin tek bir dersle sınırlı kalmaması, derste anlatılan hak, ilke ve değerlerin başta eğitmen olmak üzere yaşama geçtiğinin çocuklar tarafından hissedilmesi, görülmesi ve eğitim ortamının güvenli, insan ve çocuk haklarına duyarlı olması oldukça önemlidir. 2015-2016 eğitim-öğretim yılında tüm 4. Sınıfların derslerine girecek sınıf öğretmenlerinin yeteri kadar güçlendirilmeden (bilgi, beceri, tutum, davranış) bu dersi verecek olması konusunda endişe taşımaktayız. Öğretmenlerin kapasitelerini artırmak için neler yapıldığı/yapılacağına ilişkin plan ve çalışmalar hakkında bilgi edinmek ve bu konuda çalışma yapan üniversite merkezleri ve STK’ların deneyimlerinden faydalanılması gerektiğini düşünüyoruz.

Ölçme – Değerlendirme: Hem süreç ve hem de sonuç odaklı bir ölçme değerlendirme anlayışını gerekli olduğu inancına katılmakla beraber, insan hakları eğitimi konusunda kapasiteleri yeterince artırılmamış öğretmenlerin gözlemlerinin tek “ölçme değerlendirme yöntemi” olmasını sorunlu buluyoruz. İnsan hakları eğitimlerinin ölçme-izleme ve değerlendirme süreçlerinde kullanılan farklı yöntem ve teknikler de dahil edilmelidir. Dersin verileceği ilk eğitim öğretim yılında bu eğitimlerin izleme ve değerlendirilmesine (özellikle bağımsız uzman ya da kurumlarla) yönelik araştırmaların yapılması ve yapılmasına teşvikin sağlanmasının katkı sunacağını düşünüyoruz.

ÜNİTE VE KAZANIMLAR

Öğretim programında maddeler halinde sıralanan üniteler ve öğrencilerin bu ünitelerle elde etmesi beklenen kazanımlar hakkında paylaşılan bilginin sınırlı olmasına karşın; ünitelere ilişkin  değerlendirmemizi aşağıda bulabilirsiniz..

Ünite 1. İnsan Olmak

Öğretim programı, soyut ve özcü bir yaklaşımla, ‘insan’ kavramıyla başlamakta ve aynı vurguyla devam etmektedir. Kabul etmek gerekir ki, ‘İnsan olmak nedir?’ gibi bir soru çocuklar için oldukça soyuttur ve o yaştaki çocukların bu soruyu gerçek hayatla bağdaştırması zordur(Y4.1.1). Bu nedenle, dersin anlatımında çocuklara ve gündelik yaşamlarına değecek kavramlar ve olaylardan yararlanmak gerektiğini düşünüyoruz. Eleştirel düşünmenin problem çözme ile geliştiğini göz önünde bulundurarak  buna uygun örnekler kullanmak gerekir. Örneğin, öğretim programının geneline hakim olan soyutluktan kurtulmak için hak yerine daha somut olan haksızlık kavramından yararlanılabilir.

Benzer şekilde, çocuklarda soyut çıkarımlara yol açabilecek ve insan hakları terminolojisinden uzak olan “can” ve “ten” kavramları yerine “yaşam hakkı” ve “beden bütünlüğü” gibi kavramlar kullanılmalıdır.

Ayrıca, hakların korunmasının ve geliştirilmesinin toplumdaki etkilerini kavrayabilmek için de, insan kavramının toplumla bağdaştırılarak ve öğrencilere toplumsal bağlamda tartıştırılarak anlatılmasını öneriyoruz.

Son olarak, insan haklarından ve insan olmaktan bahsedilirken ünitenin sonlarına doğru (Kazanım Y4.1.4)çocuklar ve yetişkinler arasındaki farklara vurgu yapılmasının çocuklar açısından karmaşa yaratabileceğini düşünüyoruz. Bunun yerine, hakların öğretilmesinde bütünlük ve kolaylık sağlayabilmek için “Hak, özgürlük ve sorumluluk” ünitesinde çocuk haklarından ayrı bir başlık olarak bahsedilmesini öneriyoruz.

Ünite 2. Hak, Özgürlük ve Sorumluluk

Kazanım Y.4.2.1’de belirtildiğinin aksine, insan haklarının ve haklara saygının hoşgörü ve sevgi gibi kavramlarla geliştirilmesi zor olabilir. Bu kavramlar, çocuklarda sadece yakınındakilerin ya da sevdiklerinin  haklarına saygı göstermenin yeterli olduğu algısı yaratabilir ve böylelikle insan haklarının evrenselliği ilkesini öğrenciler gözardı edebilir. İnsan hakları eğitimi verirken, insan haklarının sevgiden bağımsız ve herkes için geçerli olduğunu vurgulamanın elzem olduğunu düşünüyoruz. Ayrıca, insan hakları bağlamında değerlendirilince, ‘hoşgörü’ kelimesinin bireyler ve gruplar arasındaki eşitlik ilişkisini yok saydığını belirtmek isteriz.

Derslerde ele alınan insan haklarıyla ilişkili kavramların amaca hizmet edecek şekilde ve doğru kullanılması gerektiğine inanıyoruz. Kazanım Y4.2.4’ün açıklamasında yer verilen,“kişilerin görüş, düşünce ve hislerine duyarlı olmamanın ayrımcılığa neden olacağı” ifadesinin ayrımcılığı tanımlamak için yetersiz kalacağı açıktır. Bunun yerine, derslerde Türkiye’nin de onayladığı uluslararası insan hakları sözleşmelerinde yer alan ayrımcılık yasakları tanımlarından faydalanılması gerektiğini düşünüyoruz.[5]

Ayrıca, ilkokul 4. sınıfa devam eden çocukların artık insan hakları belgelerinden haberdar olması gerektiğinden hareketle, ilgili üniteler işlenirken insan hakları belgeleri ve sözleşmelerine yer verilmesinin faydalı olacağına inanıyoruz.

Ünite 3. Adalet ve Eşitlik

Kazanım Y4.3.1’de farklılıkların doğal olduğuna yapılan vurgu yerine dersin aktarımında yapılması gereken vurgunun ‘farklılıklar vardır!’ olduğunu düşünüyoruz.

Aynı şekilde,Kazanım Y4.3.2’de eşitliğin sadece kurallar ve yasalar ile güvence altına alındığını söylemek, eşitlik kavramına sabit, değişmez ve hantal bir yapı kazandırabilir ve hakların gelişen yapısının aksine değişim ve dönüşüme izin vermeyebilir. Kaldı ki, Türkiye’de mevcut yasalarda yer alan eşitlik tanımının yetersizliğini dikkate aldığımızda, yasaların eşitliği sağlamak için tek başına yeterli bir referans olmadığını düşünüyoruz.

Ünite 4. Uzlaşı

Programın temel yaklaşımı açıklanırken (sf.4) “anlaşmazlıkları yapıcı bir dille, şiddete başvurmadan çözebilmenin de bir seçenek olduğunu görmek...”ifadesindeki ‘de’ ifadesi/bağlacı sehven yazılmış olabilir. Yine de, Ünite 4’ün uygulamasında şiddetin yer almadığı uzlaşmanın tek seçenek olarak ifade edilmesi gerektiğine inanıyoruz.

Ünite 5. Kurallar

Bu ünitenin genelinde, kuralların durağan ve sabit olmadığını, bazen adil olamayabileceğini ve değişip dönüştüğünü kabul ederek, bunları çocuklara eşit ve aktif yurttaşlık temelinde aktarmak gerektiğini düşünüyoruz.

Ayrıca, öğretim programının bu bölümünde ağırlıklı olarak öğrencilerin kendilerinin koymadığı kurallardan bahsedildiği fark edilmektedir. Bunun yerine, öğrencilere yönelik “kurallar koyar ve bunlara uyulması için sorumluluk alır” söylemini geliştirmenin, dersin isminde de geçen ‘demokrasi’ kavramının altını güçlendireceğini düşünüyoruz.

Ünite 6. Birlikte Yaşam

Bu üniteye ve kazanımlarına dair düşüncelerimiz, Öğretim Programının Temel Yaklaşımına ilişkin Görüşler başlığı altında açıklanmıştır.

İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi Dersi öğretim programının geneline dair bir değerlendirme yapmamız gerekirse; haftada iki saat işlenecek bu ders, tek başına öğrencilerde ve öğretim ortamında insan haklarına uyumlu bir dönüşüm yaratmak için yetersiz kalacaktır. Bu nedenle, insan hakları ile toplumsal cinsiyet eşitliği ve ayrımcılık yasağı gibi ilkelerin diğer ders programlarında ve okuldaki diğer öğrenme ortamı ve süreçlerinde gözetilmesi gerektiğine inandığımızı belirtmek isteriz.

Ünitelerde uluslararası kurumlar tarafından önerilen ve uygulanmakta olan insan hakları eğitim programlarında yer alan başlıklardan yararlanılması umut verici olsa da, bu başlıkların altlarının nasıl doldurulacağının ve insan hakları ilkelerinin ne kadarının hangi yöntemlerle öğrencilere aktarılacağının önemli bir husus olduğunu düşünüyoruz. Program hazırlanırken kullanılan kaynakların öneriler doğrultusunda arttırılarak, dersi verecek olan öğretmenlerle paylaşılmasının bu noktada faydalı olacaktır.

Son olarak, alınan geri bildirimler dikkate alınarak hazırlanan daha detaylı bir program taslağının ve masallar başta olmak üzere derste kullanılacak tüm eğitim materyalinin öğretim yılı başlamadan değerlendirmeye açılmasını, ve programa nihai halinin bu şekilde verilmesini bekliyoruz, böylelikle sivil toplumun sürece daha etkin katılımı sağlanmış olacaktır.

Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalışmaları Merkezi (SEÇBİR)  ile İnsan Hakları Eğitimi Ortak Çalışma Ağı (İHEA)[6] bileşenlerinden

Başak Kültür ve Sanat Vakfı

Bilgi Üniversitesi Çocuk Çalışmaları Birimi

Eşit Haklar için İzleme Derneği

Engelli Kadın Derneği

Gündem Çocuk Derneği

Kaos Gey ve Lezbiyen Kültürel Araştırmalar ve Dayanışma Derneği

Sivil Toplum Geliştirme Merkezi Derneği (STGM)

Tarih Vakfı

EK 1: DERS KİTAPLARINDA İNSAN HAKLARI PROJESİ