Orman hayattır

Ağaçlar, ağaççıklar, çalılar, otsu bitkiler, mantarlar, mikro-organizmalar ve irili ufaklı hayvanlarla, toprak, hava ve suyun uzun süreli doğal etkileşim süreci sonucu ortaya çıkan bir ekolojik sistem olarak tanımlanan orman, aynı zamanda çok yönlü işlev ve değerleri (ekonomik, sosyal, çevresel, bilimsel, ruhsal, estetik) ile yeryüzünde yaşamın temel taşlarından biri. Bu sistem, kendisini meydana getiren unsurların yüzyıllarca devam eden karşılıklı etkileşimi ile yerleşmiş bir biyolojik denge üzerinde kuruludur. Ülkemizde doğa korumanın duayenlerin Tansu Gürpınar, “içinde ağaçkakanın yuva yapmadığı yer orman sayılmaz” der. Belki de orman ekosistemini tanımlayan en kısa ve anlamlı ifade...

İnsan ve Orman

İnsanın, ormanla ilk ilişkisi “barınma” ve “beslenme” gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasıyla  başladı. Hayvancılık ve tarımın gelişmesiyle birlikte kullanılmaya başlanan ormanlık alanlar verimsiz duruma gelince terkedilerek yeni alanlara geçildi. İlk kalıcı yerleşimlerle birlikte, özellikle Mısır, Yunan, Roma gibi ilkçağ uygarlıklarında barınma, ısınma, savaş araçları ve gemi yapımı gibi amaçlarla ormanlar giderek daha yoğun bir şekilde kullanılmaya başlandı. Orta Çağda, feodalizmin yayılışı ve arazilerin yönetici sınıflarca ele geçirilmesiyle, ormanlardan serbestçe yararlanmayı sınırlayan ve hatta korumayı amaçlayan düzenlemeler gündeme geldi.  Nihayet, 18. yüzyıldan itibaren Avrupa’da bir yandan sanayinin ve kentlerin gelişmesi ile ortaya çıkan hammadde talebinin düzenli olarak karşılanması ihtiyacı, diğer yandan karşılaşılan seller, çığlar, erozyon gibi sorunlarla mücadelede ormanların çevresel işlevlerinin farkına varılmasıyla “orman işletmeciliği” kavramı gelişmeye başladı. Bugün artık daha yaygın bir şekilde kullanılan “orman yönetimi” kavramı ise ormanların çok yönlü işlev ve değerlerine daha uygun düşüyor.

Yaklaşık 5 milyon yıl yaşında olan dünyamızda, yalnızca bir milyon yıllık bir geçmişe sahip olan insanın doğal alanlar üzerindeki etkisi, yaklaşık 250 yıl önce başlayan endüstri çağı ile en yüksek düzeyine ulaştı. Özellikle 19. yüzyıldan itibaren gelişen endüstri; hızlı nüfus artışı; artan nüfusun gereksinimlerinin yükselmesi; tarım topraklarının yetersiz kalmasıyla orman alanlarının tarım alanlarına dönüştürülmesi; kentlerin hızlı ve plansız biçimde genişlemesi; genişleyen kentsel ve endüstriyel tesisler için ormanların yok edilmesi ve sürdürülebilir olmayan orman işletmeciliği, doğal çevreyi büyük kayıplara uğrattı. Günümüzde ise, insan kullanımının ormanlar üzerindeki etkisi tarih boyunce görülmemiş düzeylere ulaştı. Dünya genelinde bir zamanlar 8 milyar hektar olan orman alanı bugün 4 milyar hektar civarında. Yalnız “nicel” değil, “nitel” olarak da yaşanan kayıplarla, doğanın laboratuarları olan “bakir” ormanlar, ekolojik yapısını ve biyolojik çeşitliliğini önemli ölçüde kaybetmiş “yapay” ve “bozuk” ormanlara dönüştü. Bugün artık ortalama iki yüz yaşın üzerindeki ağaçlardan oluşan doğal ormanlara kolay kolay rastlanmıyor. Buna karşılık, aynı dönemde, sera gazlarının atmosferde aşırı düzeyde birikmesi sonucu ortaya çıkan küresel iklim değişimi ile bu sorunlara yeni bir boyut eklenmiş oldu.

Ormanlarla İlgili Politikalar
Gerek ormanların, çevre açısından taşıdığı önem, gerekse çevre sorunlarının ormanlar üzerinde yarattığı olumsuz etkiler etrafındaki tartışmalar, son yıllarda dünya kamuoyunu giderek artan bir şekilde meşgul etmeye başladı. Haziran 1992’de, Brezilya’nın Rio kentinde gerçekleştirilen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda, üst düzey devlet adamlarının geniş katılımıyla imzalanan beş temel sözleşmeden biri “Orman Prensipleri”. Diğerleri ise; “Rio Deklarasyonu”, “Gündem 21”, “İklim Değişikliği Sözleşmesi” ve “Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi”. Bu tartışmaların ortak noktalarından biri, ormanların yönetiminde bugünün olduğu kadar gelecek kuşakların gereksinimlerini de karşılamayı esas alan “sürdürülebilirlik” ilkesinin vurgulanması.
Ormanların, özellikle toprağı koruma, iklim ve su rejimini düzenleme, hava kirliliğini önleme, biyolojik çeşitlilik ve gen kaynaklarımızı muhafaza etme, yaban hayatının sürekliliğini sağlama işlevleri ve bu işlevlerin dünya çapında kabul görmesi, toplumun ormandan beklediği çok yönlü gereksinimleri karşılamaktan sorumlu “orman yönetiminin” geleneksel kapsamını önemli ölçüde değişikliğe uğratmış durumda. Dünyada orman yönetimi artık, yalnızca odun ve sanayi hammaddesi üretmek üzere faaliyet gösteren bir kamu uğraşı olmaktan çıkıyor ve ormandaki ağaç, su, hava, toprak, yaban hayatı ile ilgili çok yönlü işlev ve beklentilerin bugün ve gelecekte, dengeli ve sürdürülebilir bir şekilde sağlanabilmesini güvence altına alacak zorlu, fakat ilgi gruplarını sorumluluğa davet eden, katılımcı ve şeffaf bir niteliğe dönüşüyor.

Türkiye’de Ormanlar
Orta Avrupa’nın Ilıman kuşağı ile Akdeniz’in yarı kurak ve Ortadoğu’nun kurak zonu arasında yer alan ülkemizin ormanlık alanları 21,2 milyon hektar civarında. Bu alan, ulusal yüzölçümünün yaklaşık dörtte birine karşılık geliyor (%27). Bu oran, Finlandiya’da %74, Avusturya’da %45, Yunanistan’da % 44, Bulgaristan’da %33; ki burada ülkenin coğrafi konumu önemli role sahip. Ülkemizde, yasal olarak “orman sayılan alan”ların yarısından fazlası (% 52), eskiden beri süregelen tahribat yüzünden “bozuk” nitelikli, verim gücü düşük veya tamamen “verimsiz” orman” halinde. Ormanlarımızın ancak %48’i verimli orman niteliğinde.

Ancak, üç kıtanın birleşme noktasında yer alan Türkiye, biyolojik çeşitlilik açısından ılıman kuşakta yer alan en zengin ülkelerden biri olarak kabul ediliyor. Geniş bir yelpazeye sahip olan orman tipleri, alüvyal akarsu ormanlarından, yüksek dağ ormanlarına oradan tipik Akdeniz ormanlarına varan bir çeşitlilik göstermekte ve bozayı, vaşak, huş tavuğu, kara akbaba gibi göz kamaştırıcı türleri de içeren bir faunaya evsahipliği yapıyor.

Türkiye’de ormanlar, yaklaşık yedi milyon orman köylüsü için yaşamsal önem taşıyor. Odun, kırsal nüfus için en önemli ve ucuz enerji kaynağı ve yapı malzemesi. Köylüler, ağaç kesimi, dikimi ve orman bakımı gibi ormancılık çalışmalarında istihdam olanağı buluyor. Mantar, reçine, sığla yağı, tıbbi ve aromatik bitkiler gibi bir dizi “odun-dışı ürün” hem yerel hem de ulusal düzeyde önemli bir gelir kaynağı. Türkiye ormanlarının rekreasyonel potansiyeli, özellikle kentlerde yaşayan insanlar için önemi giderek artan bir değer oluşturuyor.

Yüzyıllar boyunca çeşitli uygarlıklara sahne olmuş Anadolu’da ormanlar, yoğun kullanımdan etkilenerek hem alansal (nicelik) hem de yapısal (nitelik) kayba uğradı. Bu süreç, özellikle son elli yıl içerisinde hız kazandı. Doğal yaşam alanlarının giderek daralmasına yol açan plansız gelişme ve buna bağlı alan kullanım değişiklikleri ile aşırı tüketim, avlanma, otlatma, yasal olmayan bitki ve hayvan ticareti gibi sürdürülebilir olmayan faydalanma biçimleri ormanların ekolojik bütünlüğünün parçalanmasına, yaban hayatının daralmasına, biyolojik çeşitliliğin ve özellikle nadir ve tehlike altındaki bitki ve hayvan türleri ile bunların doğal yaşam alanlarının geri gelmemek üzere yitirilmesine yol açıyor.

Türkiye’de toplam 21,2 milyon hektarlık bir alana sahip olan ormanlık alanların yalnız yüzde 4’ü sahip olduğu biyoçeşitlilik değeri için “milli park”, “tabiatı koruma alanı”, “tabiat parkı” gibi yasal statülerle koruma altında. Ancak, bu da eksiksiz bir korumanın sağlandığı anlamına gelmiyor. Dünya genelinde ormanların yüzde 12’si biyolojik çeşitliliğin korunması için ayrılmış durumda. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi kapsamında 2020 yılı için benimsenen hedef ise yüzde 20 ve bu korunan alanların daha etkili bir şekilde yönetilmesi. Bu durumda daha almamız gerek epey yol var. WWF-Türkiye’nin, Çevre ve Orman Bakanlığı ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte yürütmekte olduğu projeler, ülkemizin bu hedefe ulaşmasına katkıda bulunmayı amaçlıyor.
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 2006 yılında aldığı bir kararla, içinde bulunduğumuz 2011’i, Uluslararası Orman Yılı ilan etti. “İnsan İçin Ormanlar” sloganının benimsendiği bu yılda bütün dünyada ormanların daha etkili bir şekilde korunması, daha iyi yönetilmesi ve sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesinde insanın oynadığı önemli rol vurgulanıyor. 

Gerçekten de ormanların hayatımızda oynadığı rol, belki de farkında olduğumuzun çok çok ötesinde. Beslenme, barınma, sağlık gibi temel ihtiyaçlarımızın karşılanmasındaki önemli rolünün yanısıra ormanlar, kısaca “biyolojik çeşitlilik” olarak andığımız bitkiler, hayvanlar ve diğer canlılar için üreme ve yaşama ortamı sağlarken, gezegenimizin oldukça hassas iklimsel ve çevresel dengesinin belirli bir istikrar içinde devamında da önemli bir paya sahip. Kısacası yeryüzünde yaşayan biz 7 milyar insanın varlığı, geleceği ve refahı, büyük ölçüde ormanların varlığı, sağlığı ve devamına bağlı.

• Orman ve hava:  Dünyadaki oksijenin yüzde 40’ı ormanlarda üretiliyor. Ormanlar, havadaki oksijen, karbon ve rutubet dengesine katkıda bulunuyor.
• Orman ve su: Bir orman, aynı alana sahip denizin 8-10 katı kadar atmosfere nem salıyor. Nehirleri tatlısu ile besleyen havzaları koruyor. Yağış rejimini düzenleyen ormanların kaybı, dünyanın tarım yapılan bölgelerini olumsuz etkiliyor. Ormansızlaşma, toprak erozyonuna ve taşınan tanelerin akarsularda birikmesine yol açarak temiz içme suyuna erişimi azaltıyor.
• Orman ve biyolojik çeşitlilik: Ormanlar, karasal biyolojik çeşitliliğin yüzde 80’ine ev sahipliği yapıyor. Yalnız Amazon havzasında, 1,300’ün üzerinde bitki tıpta, gıda üretiminde vb amaçlarla kullanılıyor. Birçoğu endemik ve nadir, çok sayıda bitki, kuş, memeli türüne evsahipliği yapan Türkiye ormanları da zengin genetik rezervleri barındırıyor. Dünya genelinde ormanların yüzde 12’si biyolojik çeşitliliğin korunması için ayrılmış durumda. Bu oran Türkiye’de yüzde 4 civarında. Tropikal bölgelerdeki ormansızlaşma nedeniyle her gün 100 tür yok oluyor. Ülkemizdeki doğal yaşlı ormanların yalnız yüzde 10’u orjinal yapısını koruyor.
• Ormanlar ve iklim: Halen, ormanlarda hapsedilmiş olan karbon miktarı, atmosferdekinden daha fazla (289 Gt). Küresel sera gazları emisyonunun yüzde 17.4’ü ise ormansızlaşmadan ve ormanların bozulmasından kaynaklanıyor. Ormanlar, küresel emisyon artışının geri döndürülmesinde en hızlı, en düşük maliyetli ve en etkili arac. İklim Değişikliğinin Ekonomisi konulu Stern Raporuna gore (2006) 2010-2020 arasında sera gazı emisyonlarını yarıya düşürmenin maliyeti yaklaşık 3.7 trilyon dolar.
• Ormanlar ve doğal afetler: Dünya genelinde 330 milyon orman alanı, toprak ve su kaynaklarının korunması, çığ kontrolü, kumul stabilizasyonu, çölleşmenin önlenmesi ve kıyıların korunması için ayrılmış durumda. Kıyısal bölgelerdeki ormanlar, tsunami, fırtına ve dalgalara karşı, akarsu kenarlarındaki ağaç toplulukları da seller ve toprak kaymalarına karşı önemli bir sigorta.
• Sağlıklı ormanlar, sağlıklı insanlar: Çok sayıda tıbbi ve aromatik bitkiye ev sahipliği yapan ormanların sağlık sektörüne ekonomik katkısı her yıl yüz milyarlarca dolar düzeyinde... İlaçların dörtte birinden fazlası tropikal orman kaynaklı. Bozulmamış ormanlar, böcek ve hayvan kaynaklı salgın hastalıkların etkisini azaltabiliyor. Ormansızlaşmış alanlarda yaşayan insanlar ile sağlıklı orman yapısını koruyan alanlar arasında sıtma enfeksiyonu  ve diğer bulaşıcı hastalıklar bakımından açısından önemli farklar var.
• Ormanlar geçim kaynağı: Dünyada 1.6 milyar, ülkemizde 7 milyon civarında insan geçim kaynakları ve günlük ihtiyaçlarının karşılanmasında ormana bağımlı. Dünya genelinde orman ürünleri ticaretinin toplam değeri yaklaşık 250 milyar dolar iken ormancılık sektörünün yarattığı toplam katma değer 500 milyar dolar civarında. Tropikal ormanların tozlaşma ile tarıma katkısı 12 milyar dolar olarak tahmin ediliyor.

Dr. Sedat Kalem (WWF-Türkiye Doğa Koruma Direktörü)

http://www.wwf.org.tr/page.php?ID=522&mID=496